ભોગોલિક પ્રવૃત્તિ

આ પ્રવૃત્તિ પ્રથમ સત્રની, ભૂગોળના બીજા જ્ એકમ(ધો-૭,પાઠ-૧૫)ની છે. પણ, તે સમયે શિક્ષકને લાગ્યું કે હજી આ પ્રવૃત્તિ કરવાનો સમય ‘પાક્યો’ નથી.

ભૂગોળ એટલે અંકગણિત,ભૂમિતિ અને વિજ્ઞાનનું શરબત. તેની સંકલ્પનોની ગૂંથણીને વારંવાર જુદી જુદી રીતે જોવી પડે.

 અમે આ એકમ પરંપરાગત રીતે ભણ્યા : વ્યાખ્યાઓ સમજી, પારિભાષિક શબ્દોની સંધિ છૂટી પાડી તેમને ઉકેલ્યા, આકૃતિઓ દોરી, પ્રશ્નો પૂછ્યા ને જવાબો લખ્યા. માહિતી માટે અને પરીક્ષા માટે તે ઉપયોગી છે. પણ,કોઈ સમાચાર કે કોઈ દૈનિક ઘટનાને સંદર્ભે ભૂગોળની પાયાની સંકલ્પનાઓ અવારનવાર અને વારંવાર ચર્ચાતી રહી. એક દિવસ શાળાના મેદાનમાં હળવું વંટોળ ઉઠ્યું અને ધૂળની ડમરી ચકરી ફરવા લાગી,કે  સમાચાર વંચાયા કે બે દિવસ પછી વધુ ઠંડી પડશે કે પછી તાજેતરમાં રાજસ્થાનમાં હવાના દબાણમાં થયેલા ફેરફારને કારણે ગુજરાત પર ધુળી ચાદર છવાઈ...અમારે કેમ-કેવીરીતે તેની ભૌગોલિક ચર્ચાઓ થાય. અમે ભૂમિતિની પાયાની સંકલ્પનાઓ અંગેના કેટલાક વીડીઓ પણ જોયા.

આજે અમે આ મુજબ પ્રવૃત્તિ કરી.

પૃથ્વીનો ગોળો, પાણી ભરવાનો નળો અને દોરી વડે.

વર્ગખંડમાં દિશાઓ નક્કી કરી.નળાને બનાવ્યો સુર્ય. પૃથ્વીના ગોળાને સુર્યની ઉત્તરે ગોઠવ્યો, ધરી ઉત્તર તરફ નમેલી રહે ત રીતે. જાણવા પ્રયત્ન કર્યો- કયો ધ્રુવ સુર્યની નજીક છે, ઉત્તર કે દક્ષિણ? પહેલાં નરી આંકે અને પછી દોરી વડે અંતર માપી-સરખાવીને.

હવે, પૃથ્વીના ગોળાને ૯૦અંશ ખસેડી સુર્યની દક્ષિણે ગોઠવો, ધરી ઉત્તર તરફ જ્ નમેલી. ચકાસ્યું, કયો ધ્રુવ નજીક? નરી આખે નક્કી કરવામાં મુશ્કેલી પડી. અગાઉની જેમ જ્ દોરી વડે બંને ધ્રુવોનું સૂર્યથી અંતર માપ્યું અને સરખાવ્યું.

ફરી ૯૦અંશની ફુદરડી અને પૃથ્વી પ્રતિકૃતિ ગોઠવાઈ સુર્યની દક્ષિણે. ફરી માપન,સરખામણી.

એ જ્ રીતે પૂર્વમાં ગોઠવીને.

આ પ્રવૃત્તિને પાઠ્યપુસ્તકની આકૃતિ સાથે સરખાવીને જવાબો આપવા કહ્યું : પૃથ્વીગોળો ઉત્તર/પશ્ચિમ/દક્ષિણ/પૂર્વમાં હતો ત્યારે કઈ તારીખ? થોડીક ગડમથલ પછી વિદ્યાર્થીઓએ પ્રશ્નોના સાચા જવાબ આપ્યા.

વિધાર્થીઓના સાચા જવાબો એ આ પ્રવૃત્તિની સફળતાનો માપદંડ નથી. આ જવાબો તો વિધાર્થીઓ સ્વાધ્યાયપોથીમાં અને ઉત્તરવહીમાં લખી ચૂકયા જ્ છે. આવી પ્રવૃત્તિઓ કરાવવી કેમ જરૂરી છે તે તો આ પ્રવૃત્તિ પછીના પ્રશ્નો પરથી તારવી શકાય : પૃથ્વી નમેલી ના હોય તો શું થાય? વિડીઓ જોયાં એમાં તો પૃથ્વી નમેલી જણાતી નથી તો આટલી ચોક્કસ રીતે કેમ કહી શકાય કે પૃથ્વી નમેલી છે? આપણને પૃથ્વીની ગતિનો અનુભવ કેમ નથી થતો? પૃથ્વી ક્યાં રહેલી છે? પૃથ્વી ગોળ છે તો આપણે પડી કેમ નથી જતા? પૃથ્વી તો સપાટ દેખાય છે, તો ગોળ ...? આપણે ક્યાં રહીએ છીએ, ગોળાની અંદર કે સપાટી પર?

આમાથી કેટલાક પ્રશ્નો વારંવાર પુછાતા રહે છે. તે પ્રશ્નો વારંવાર પૂછાય છે તેનો અર્થ એ કે જે-તે સંકલ્પના વધુ સપષ્ટ કરવાની જરૂર છે, અને તે પણ નવી રીતે. તો આવા પ્રશ્નોનું તો સ્વાગત જ્ હોય ને!