દિયા

દિયા અમારી શાળામાં ત્રણ વર્ષ પહેલાં પ્રવેશી અને પ્રવેશતાં જ્ શાળા પરિવારની લાડકી થઇ ગઈ. તે તેજસ્વી વિધાર્થી છે, તેની ચકોર આંખોની ચમક અમારા સૌના આનંદનું માધ્યમ બની રહી. સહઅભ્યાસિક પ્રવૃત્તિઓમાં પણ તે એટલી જ્ સક્રિય.

મોટા વિધાર્થીનીઓ પણ તેની બહેનપણીઓ. ધોરણ ૭મા છેલ્લા તાસમાં કઈ નવું સંભળાય એટલે તે શીખવા પહોંચી જાય. તેનામાં શીખવાની ખુબ ધગશ છે. જો તેને રજા પડે તો વર્ગશિક્ષકની પાછળ પડીને પુનરાવર્તન કરાવડાવે. તે માયાળું છે અને બધાં જોડે ભળે છે પણ તેને જુથનેતા બનવું નથી ગમતું. તેને વાર્તા પુસ્તકો વાંચવા ય ખુબ ગમે છે.

આ વર્ષે તેનામાં એક પરીવર્તન આવ્યું છે.

દિયાને એક બહેન છે, હીના. તે આ વર્ષે પહેલાં ધોરણમાં દાખલ થઈ. બસ, ત્યારથી દિયા ઠરેલ થઇ ગઈ છે. તેનું આ ઠરેલપણું તેના ચહેરા પર અને વર્તનમાં પ્રગટે છે.

આજે, ધોરણ ૫,૬,૭ના ચુનિંદા વિધાર્થીઓ સાથે લોકવિજ્ઞાન કેન્દ્રની મુલાકાતે વિધાનગર જવા વિદ્યાર્થીઓ વાનમાં ગોઠવાઈ રહ્યા હતાં ત્યાં દિયા ધસી આવી ; ‘ મને લઇ જાવને! મારે જોવું છે.’

પણ આ તો ૫-૬-૭ માટે જ્ છે, તુ પાંચમામાં આવીશ ત્યારે તારે જવાનું થશે જ્.

ના પણ આજે લઇ જાવ ને. મને જોવાનું ગમે છે.

આ મુલાકાત માટે વિજ્ઞાનની પ્રાથમિક સમજ હોય તો શૈક્ષણિક રીતે સારું પડે. પણ, શિક્ષક સમજતા હતા કે દિયા જેવા વિદ્યાર્થીઓ માટે આવી મુલાકાતો કેટલી અસરકારક બની શકે. વાનમાં જગ્યા ન હતી. શિક્ષકે વાનમાના વિધાર્થીઓને પૂછ્યું, ‘દિયાની જગ્યા થશે?’

અરે, ખોળામાં બેસાડી લઈશું.

‘સારિકાને ય આવવું છે.’ દિયાએ તેની બેનપણીની વકીલાત કરી.

ભલે,મોટાબેનની અને તમારા બેનની રજા લઇ આવો.

બંને કમળાબેન(આચાર્ય) સમક્ષ ગઈ પણ કઈ બોલી ના શકી. આવી બાબતમાં તો કમળાબેનની સંમતી હોય જ્.

અચાનક દિયા કહે, ‘ના, હું નહિ આવું. મારી બેનનું જોવું પડે.’

અરે પણ આપણે પાંચ વાગતામાં તો પાછા આવી જ્ જઈએ છીએ.

સારિકા આવી, દિયા ના આવી.

ભોગોલિક પ્રવૃત્તિ

આ પ્રવૃત્તિ પ્રથમ સત્રની, ભૂગોળના બીજા જ્ એકમ(ધો-૭,પાઠ-૧૫)ની છે. પણ, તે સમયે શિક્ષકને લાગ્યું કે હજી આ પ્રવૃત્તિ કરવાનો સમય ‘પાક્યો’ નથી.

ભૂગોળ એટલે અંકગણિત,ભૂમિતિ અને વિજ્ઞાનનું શરબત. તેની સંકલ્પનોની ગૂંથણીને વારંવાર જુદી જુદી રીતે જોવી પડે.

 અમે આ એકમ પરંપરાગત રીતે ભણ્યા : વ્યાખ્યાઓ સમજી, પારિભાષિક શબ્દોની સંધિ છૂટી પાડી તેમને ઉકેલ્યા, આકૃતિઓ દોરી, પ્રશ્નો પૂછ્યા ને જવાબો લખ્યા. માહિતી માટે અને પરીક્ષા માટે તે ઉપયોગી છે. પણ,કોઈ સમાચાર કે કોઈ દૈનિક ઘટનાને સંદર્ભે ભૂગોળની પાયાની સંકલ્પનાઓ અવારનવાર અને વારંવાર ચર્ચાતી રહી. એક દિવસ શાળાના મેદાનમાં હળવું વંટોળ ઉઠ્યું અને ધૂળની ડમરી ચકરી ફરવા લાગી,કે  સમાચાર વંચાયા કે બે દિવસ પછી વધુ ઠંડી પડશે કે પછી તાજેતરમાં રાજસ્થાનમાં હવાના દબાણમાં થયેલા ફેરફારને કારણે ગુજરાત પર ધુળી ચાદર છવાઈ...અમારે કેમ-કેવીરીતે તેની ભૌગોલિક ચર્ચાઓ થાય. અમે ભૂમિતિની પાયાની સંકલ્પનાઓ અંગેના કેટલાક વીડીઓ પણ જોયા.

આજે અમે આ મુજબ પ્રવૃત્તિ કરી.

પૃથ્વીનો ગોળો, પાણી ભરવાનો નળો અને દોરી વડે.

વર્ગખંડમાં દિશાઓ નક્કી કરી.નળાને બનાવ્યો સુર્ય. પૃથ્વીના ગોળાને સુર્યની ઉત્તરે ગોઠવ્યો, ધરી ઉત્તર તરફ નમેલી રહે ત રીતે. જાણવા પ્રયત્ન કર્યો- કયો ધ્રુવ સુર્યની નજીક છે, ઉત્તર કે દક્ષિણ? પહેલાં નરી આંકે અને પછી દોરી વડે અંતર માપી-સરખાવીને.

હવે, પૃથ્વીના ગોળાને ૯૦અંશ ખસેડી સુર્યની દક્ષિણે ગોઠવો, ધરી ઉત્તર તરફ જ્ નમેલી. ચકાસ્યું, કયો ધ્રુવ નજીક? નરી આખે નક્કી કરવામાં મુશ્કેલી પડી. અગાઉની જેમ જ્ દોરી વડે બંને ધ્રુવોનું સૂર્યથી અંતર માપ્યું અને સરખાવ્યું.

ફરી ૯૦અંશની ફુદરડી અને પૃથ્વી પ્રતિકૃતિ ગોઠવાઈ સુર્યની દક્ષિણે. ફરી માપન,સરખામણી.

એ જ્ રીતે પૂર્વમાં ગોઠવીને.

આ પ્રવૃત્તિને પાઠ્યપુસ્તકની આકૃતિ સાથે સરખાવીને જવાબો આપવા કહ્યું : પૃથ્વીગોળો ઉત્તર/પશ્ચિમ/દક્ષિણ/પૂર્વમાં હતો ત્યારે કઈ તારીખ? થોડીક ગડમથલ પછી વિદ્યાર્થીઓએ પ્રશ્નોના સાચા જવાબ આપ્યા.

વિધાર્થીઓના સાચા જવાબો એ આ પ્રવૃત્તિની સફળતાનો માપદંડ નથી. આ જવાબો તો વિધાર્થીઓ સ્વાધ્યાયપોથીમાં અને ઉત્તરવહીમાં લખી ચૂકયા જ્ છે. આવી પ્રવૃત્તિઓ કરાવવી કેમ જરૂરી છે તે તો આ પ્રવૃત્તિ પછીના પ્રશ્નો પરથી તારવી શકાય : પૃથ્વી નમેલી ના હોય તો શું થાય? વિડીઓ જોયાં એમાં તો પૃથ્વી નમેલી જણાતી નથી તો આટલી ચોક્કસ રીતે કેમ કહી શકાય કે પૃથ્વી નમેલી છે? આપણને પૃથ્વીની ગતિનો અનુભવ કેમ નથી થતો? પૃથ્વી ક્યાં રહેલી છે? પૃથ્વી ગોળ છે તો આપણે પડી કેમ નથી જતા? પૃથ્વી તો સપાટ દેખાય છે, તો ગોળ ...? આપણે ક્યાં રહીએ છીએ, ગોળાની અંદર કે સપાટી પર?

આમાથી કેટલાક પ્રશ્નો વારંવાર પુછાતા રહે છે. તે પ્રશ્નો વારંવાર પૂછાય છે તેનો અર્થ એ કે જે-તે સંકલ્પના વધુ સપષ્ટ કરવાની જરૂર છે, અને તે પણ નવી રીતે. તો આવા પ્રશ્નોનું તો સ્વાગત જ્ હોય ને!

વખાણવી ગમે તેવી ખીચડી

 ધોરણ ૩ની જયશ્રીએ આજે વધાઈ ખાધી : બેન, મને ખીચડી બનાવતાં આવડી ગઈ!

વીણાબેને તેના ઉમળકાને વધાવતા કહ્યું, ‘ સરસ ! કેવી રીતે બનાવી?’

તેલ મુક્યું, જીરું નાખ્યું, લસણ નાખ્યું , પછી ખીચડી નાખી.

અચ્છા. પછી?

બસ. એટલું.

પાણી ના નાખ્યું?

ના.

પાણી વગર ખીચડી થઇ? કેવી રીતે?

આટલું જ્. થઇ ગઈ.

મૂંઝાવાનો વારો વીણાબેનનો હતો. બીજા કેટલાક પ્રશ્નોના જવાબોને અંતે જયશ્રી બોલી, ‘ પણ બેન, ધોળી ખીચડી તો બનાવેલી હતી. એમાંથી પીળી મેં બનાવી.!’

ભૂગોળનું ગણિતવિજ્ઞાન

આ પ્રયોગ અમે ૨૨ ડીસેમ્બર’ ૧૧ એ શરુ કર્યો હતો, બપોરે ૧ વાગ્યે.

સૌ પહેલાં અમે અમારા બધાના પડછાયા માપ્યા. પછી એક લાકડીનો પડછાયો માપ્યો. શિક્ષકે જણાવ્યું કે હવે દર ૧૫ દિવસે આપણે આ લાકડીનો પડછાયો માપવાનો છે અને સાથે પ્રશ્ન મુક્યો – આ લાકડીનો જ્ કેમ, કોઈ માણસનો કેમ નહિ તે વિચારો.

ચાલુ વર્ગે કેટલીક મિનીટો માટે મેદાનમાં જવું કયા બાળકને ના ગમે ! એટલે પ્રયોગ સામે તો કોઈને વાંધો ન હતો. પણ, આ પ્રયોગ કરવાથી શું થશે તેવું પરિણામ તાત્કાલિક નજર સામે ના દેખાતા તેમના ચિત્તમાં ખળભળાટ થતો હતો. વળી, પહેલાં બે-ત્રણ માપન દરમ્યાન તો પડછાયાના માપમા કોઈ નોંધપાત્ર ફેરફાર ના દેખાયો એટલે કેટલાક તો અકળાયા પણ ખરા, ‘ તમને આવા નકામા પ્રયોગો સુઝે છે !’. જો કે, શિક્ષક પપ્રત્યેની મુલ્ય આધારિત શ્રદ્ધાને કારણે અને મેદાનમા આવવા મળે તે કારણે પ્રયોગ તો જારી રહ્યો.

દર પંદર દિવસે અમે બપોરના એક વાગ્યે પડછાયો માપતા રહ્યા અને તે માપ નોંધાતા રહ્યા.

જાન્યુઆરીના અંત દરમ્યાનથી પડછાયાની લંબાઈમાં નોંધપાત્ર ફેર પડ્યો હતો. તેને કારણે સૌને વિસ્મય થયું-આવું કેમ, કઈ રીતે? હજી જવાબ આપવાનો સમય પાક્યો નહોતો.

આખરે આવી ૨૧ માર્ચ.

લાકડીના પડછાયાની ટૂંકાઈ જોઈ બધા ઉદગારોમા સરી પડ્યા. એ પછી તો અમે અમારા ગામના અક્ષાંશ પણ માપ્યા,એ પડછાયાની મદદથી જસ્તો .

એ પછી પાઠ્યપુસ્તકમા ભૂગોળના એકમ (ધોરણ ૭, એકમ-૧૫,૧૬) વાંચ્યા ! અમારા જવાબો એમાં હતા.

અરમાન ટેસ્ટ

કેટલાક ઘરેલું/સામાજિક કારણોથી બાળકોમાં દવા,દાક્તર,દવાખાનાનો ડર પેસીને ઘર કરી ગયો હોય છે. એમાંય ઇન્જેક્શન! તૌબા તૌબા.

'અરમાન ' કાર્યક્રમ અંતર્ગત  પ્રાર્થના સંમેલન સમેટાવાના ટાણે પી.એચ.સી.એથી દક્તારનું કહેણ આવ્યું કે 'hb ટેસ્ટ કરવાનો છે' અને સંમેલનમાં ઉન્હ્કારા શરુ થઇ ગયા. શિક્ષક પર પ્રશ્નોની ઝડી : દવાખાને જવાનું છે? કયા વર્ગે? કેમ? ઇન્જેક્શન મૂકશે? શાનો ટેસ્ટ? hb એટલે શું?

છેલ્લા બે પ્રશ્નો તો શૈક્ષણિક હતા પણ શિક્ષકે બડા પ્રશ્નોનો એક જ્ ઉત્તર આપવાનું યોગ્ય માન્યું : વર્ગમાં જઈને  વાત કરીએ.

વર્ગમાં પેસતાંજ્ ભાવુંક્તામાં ડૂબેલા એ જ્ પ્રશ્નો.

શિક્ષક : તમારા બધાં પ્રશ્નોના જવાબ વિજ્ઞાનના પાઠ્યપુસ્તકમાં છે.પાન નં ...(જેના પર રક્તકણ-શ્વેતકણની આકૃતિ - વિગતો અને હિમોગ્લોબીન અંગે માહિતી હતી.) ખોલો અને વાંચો. 

થોડા કંટાળા, થોડી ચીઢ અને થોડાક કુતુહલ સાથે પુસ્તક ખોલ્યું અને વાંચ્યું.

આમાં કોઈ જવાબ નથી.

છે, જુઓ,શોધો.

એટલે લોહી ટેસ્ટ કરવા દવાખાને જવાનું છે? (થોડાક ઉંહકારા,સીસકારા ઉઠયા .)

હા અને ના.

નથી જવાનું?

જવાનું તો છે. પણ hb ટેસ્ટ માટે.

hb એટલે?

જુઓ પુસ્તકમાં ! (પુસ્તકમાં hb એમ લખેલું નથી એ વાત શિક્ષક જાણતા હતાં .)

થોડી હા-ના પછી જીગીષાએ પકડ્યું- hb એટલે હિમોગ્લોબીન?

એકદમ.

હહ્, કેવી રીતે?

મોટેથી બોલીને ચકાસો કે હિમોગ્લોબીન અને hb બોલવામાં શું સરખું બોલાય છે.

અચ્છા, એમ. સારું પણ hb તપાસવા ટાંકણી ઘોંચે ને? 

શિક્ષક :પણ, hb શું કામ તપાસવાનું?

એતો માંદા છે કે નહિ એ જાણવા .

બરાબર. પણ, આપણને આપણું hb શા માટે ખબર હોવી જોઈએ?

તમે કહો.

પુસ્તકમાં જુઓ, હિમોગ્લોબીન શું કામ કરે?

ઓક્સિજન શોષવામાં મદદ કરે.

બરાબર. ઓક્સિજન વગર તો ચાલે ને માણસને !

કેવી ગાંડા જેવી વાત કરો છો. ઓક્સિજન વગર તો માણસ મરી ના જાય ?

તો સમજાય છે હિમોગ્લોબીનનું મહત્વ?

....

hb ના પ્રમાણની આપણી તંદુરસ્તી પર ખુબ બધી અસરો છે. લોહી ચોખ્ખું તો આપણે સ્વસ્થ અને સાજા.

હા, એ તો ભણ્યા છીએ હવે.

તો બોલો, કોણ આવશે hb ટેસ્ટ કરાવવા દવાખાને?

પણ ટાંકણી ?

એનો ય રસ્તો બતાવું, તમને રસ હોય તો.

બતાવો,બતાવો.

જયારે ટેકનીશીયન ટાંકણી મારે ત્યારે બરાબર આંગળી સામે જોઈ રહેવાનું.

દેકારો થઇ ગયો- હોતું હોય. બધાં એમ શીખવે કે ઇન્જેક્શન મુકાતું હોય ત્યારે બીજી દિશામાં જોવાનું અને તમે કહો કે એ જ્ જગ્યાએ જોવાનું.

હા, નહિ જોવું એક રસ્તો છે અને જોવું બીજો રસ્તો. અને તમને રસ હોય તો...

સારું,સારું, પૂરી વાત કરો.(આવું કેટલાક એ  કહ્યું.)

તો, ટાંકણી ક્યાં વાગે છે,આંગળીને ત્યારે શું થાય છે, લોહી ગરમ છે કે ઠડું લાગે છે, કેટલું લોહી બહાર નીકળે છે એમ બધું જોવાનું ...

કિંજલ : હા, અને આવું જોવાં રહીએ એમાં ખોવાઈ જઈએ તો ટાંકણી વાગ્યાની બીક જ્ ખબર ના પડે.

એકદમ ! તો, જઈએ  કે દવાખાને?

 શિક્ષકે કોઈને ફરજ ના પાડી. વારેઘડીએ એમ કહેવું ચાલુ રાખ્યું કે તમને આ ટેસ્ટની અગત્યતા લાગતી હોય તો આવો.સાનિયા એન્ડ સાનિયા ના આવ્યાં. દવાખાને 'ઓ બેન !' એવાં બે-ત્રણ દ્રશ્યો તો રચાયા જ્.  ક્રિષ્ના તો સ્ટુલ પર બેસી પણ એટલી ઠંડી પડી ગઈ અને ક્ષણિક ચક્કર પણ આવી ગયા કે એનો ટેસ્ટ મુલતવી રાખ્યો. જેમ જેમ ટેસ્ટ કરતાં ગયા અને ટેકનીશીયન બેન આંકડા બોલતા ગયા, વિધાર્થીઓના હાયકારા શરુ થયા પણ જુદાં પ્રકારના. પોતાનું hb  ઓછુ છે અને એટલેકે પોતે શારીરિક સ્વસ્થ નથી એ બાબતે ચિંતા ઉમેરાયા એ અવાજોમા.

અસ્મીન અને સાનિયા પેલી બે સાનીયાઓને કોઈક રીતે દવાખાને લઇ આવ્યાં અને તેમનું hb પણ મપાયું.

પુનરાવર્તનનો રસ

શિક્ષક માટે એ  રસપ્રદ પડકાર છે કે વિદ્યાર્થીઓને શૈક્ષણિક પ્રક્રિયામાં સંડોવવા કઈ રીતે. શૈક્ષણિક પ્રક્રિયાઓ એટલેકે વિધાર્થીઓ પ્રશ્નો પૂછે અને જવાબો શોધવાના વિકલ્પો જાતે શોધે, ચર્ચામાં તાર્કિક રીતે જોડાય અને કોઈ તારણ લાગી પહોંચે, શિક્ષણતંત્રના ભાગ રૂપી યાંત્રિક પ્રક્રિયાઓમાં પણ જોડાય અને સફળતા પ્રાપ્ત કરે અને આવા બીજા કાર્યો.

ઇતિહાસના એકમોના પુનરાવર્તન માટે અમે જુથકાર્ય આદર્યું. દરેક જુથ માટે એક એકમ. ૧૫ મીનીટમાં ૫ નવા પ્રશ્નો બનાવવાના. જુથનેતાએ નહિ પણ જૂથના સભ્યો એ પ્રશ્નો વર્ગ સમક્ષ રજૂ કરવાના, જવાબ સહીત. દરેક પ્રશ્ન માટે એક ગુણ. તમામ રજુઆતો થઇ જાય પછી શિક્ષક એમાંથી જ્ કેટલાક પ્રશ્નો પૂછે અને ચકાસે કે કેટલા જવાબો યાદ રહ્યા.

આ પ્રવૃત્તિ પાછળ વિચાર એ હતો કે પુનરાવર્તનની યાંત્રિક પ્રક્રિયાને રસપ્રદ કઈ રીતે બનાવવી અને વર્ગના તમામ વિધાર્થીઓ, ખાસ કરીને ધીમા વિધાર્થીઓ તેમાં સક્રિયતાથી જોડાય તેવું શું કરવું.

પ્રશ્ન બનાવવો એ જવાબ આપવા કરતાં અઘરી પ્રક્રિયા છે. પ્રશ્ન બનાવનારને જવાબ ઉપરાંત પ્રશ્નનું ભાષાકીય માળખું પણ ધ્યાને રાખવું પડે અને આખો એકમ, લીટીએ લીટી ધ્યાનથી વાંચવી પડે. આ કામ મોટેભાગે જુથ નેતાએ કર્યું. વળી, જુથસભ્યોએ રજૂઆત કરવાની હતી,તેમના જૂથના ગુણ તેમની રજૂઆત પર આધારિત હતાતેથી તેઓ જવાબદારી અનુભવવા લાગ્યા અને પ્રવૃત્તિમાં સક્રિયતાથી જોડાયા. જુથ નેતા પણ જવાબદારી પૂર્વક સભ્યોને તૈયારી કરાવવા લાગ્યા. આમ વર્ગના દરેક વિધાર્થીને તેની આવડત મુજબનું કામ મળ્યું. આ પ્રવૃત્તિમાં પડકાર એ જ્ પ્રેરણા બન્યો.ગુણાંકન તો એક જાતના પ્રોત્સાહન રૂપે જ્ હતું.

પહેલાં દિવસે આમ કર્યા પછી બીજે દિવસે પ્રવૃત્તિમાં થોડો ફેરફાર કર્યો, કહોને કે પડકાર ઉમેર્યો. હવે બધાં જૂથોએ એવાં જ્ પ્રશ્નો બનાવવાના જેમાં 'કોણ' આવતું હોય. શરૂઆતમા વિધાર્થીઓ સ્થળ,ઘટનાઓ અને સમય સંબંધે પણ 'કોણ'વાળા પ્રશ્નો બનાવી આવ્યાં. પછી એ પ્રશ્ન સ્વરૂપની જાહેરમાં અને વ્યક્તિગત ચર્ચા કરી. એમ લાગ્યું કે પ્રશ્ન સ્વરૂપની આ તબક્કે જે સમાજ ઊભી થઇ તે પ્રમાણમાં વધુ સ્થાયી રહેશે. વળી, એક જુથે પ્રશ્-જવાબો મોઢે રજૂ કર્યા. આવી દરેક રજુઆતને અડધો ગુણ વધુ આપવો એમ ઠેરવ્યું. તેને લીધે તે પછીને દિવસે બધાં જ્  જુથ, એટલેકે વર્ગના તમામ વિદ્યાર્થીઓ પ્રશ્ન-જવાબની મોઢે રજૂઆત કરવા પ્રયત્નશીલ થયા અને મોટાભાગના એમાં સફળ પણ થયા.

પ્રશ્નના સ્વરૂપ વિશે સ્પષ્ટતા કેળવાયા પછી એમ નક્કી કર્યું કે ભૂલવાળા પ્રશ્ન માટે અડધો ગુણ કાપવો. એ રીતે કેટલાકના ગુણ કપાયા પણ ખરા. પારુલનું જુથમા આજે  વધુ પડતાં ધીમા વિદ્યાર્થીઓનું પ્રમાણ વધી ગયેલું. એ સંજોગોમાં પણ એ જુથે પોતાની રજૂઆત તો કરી જ્. વર્ગના અન્ય વિધાર્થીઓએ પ્રસ્તાવ કર્યો કે પારુલના જૂથના કોઈ ગુણ કાપવા નહિ. ગુણ તો ના જ્ કાપ્યા, જૂથને તાળીઓ અને એક વિશેષ ગુણ આપીને વધાવવામાં આવ્યું.

અહીં પડકાર હતો, સ્પર્ધા નહિ. કેમકે નાના જૂથમાં ભલે કામ કરીએ, આપણે એક સમૂહના જ્ સભ્યો છીએ એ સમજ વર્ગની ચેતનાનો હિસ્સો બની ગયેલ છે.